وسواس، وقتی هر کاری صد بار انجام می شود.

خانم «الف» 34 ساله، از حدود 5 سال پیش حساسیت عجیبی درباره ی آلودگی محیط زندگی اش پیدا کرده است. او احساس می کند هر بار که همسر یا فرزندانش از محل کار یا مدرسه به خانه می آیند، آلودگی محیط خارج از منزل را به داخل منتقل می کنند.

برای همین آن ها را وادار می کند که بلافاصله لباس های خود را عوض کنند و به حمام بروند. او روزی چند بار تمام وسایل منزل حتی وسایل برقی را با الکل و مواد پاک کننده ضدعفونی می کند؛ تا حدی که پوست دستش دچار التهاب و زخم شده است. خانواده به شدت از رفتارهای او گله مندند، اما نمی دانند چه کنند؟

آقای «ب» 25 ساله، مغازه خوار و بار فروشی دارد. مدتی است که شمارش پول و حساب و کتاب مغازه برایش دشوار شده است. پس از هر محاسبه احساس می کند اشتباه کرده است و مجدداً شمارش را از سر می گیرد. گاهی فکر می کند پول کمتر یا بیشتری به مشتری ها داده است.

شب ها پس از قفل کردن در مغازه و در راه رسیدن به منزل نگران می شود که مبادا در را درست نبسته باشد، به همین دلیل دوباره بر می گردد و چند بار قفل را چک می کند اما باز مطمئن نمی شود. وقتی به خودش می آید می بیند چند ساعت است که پشت مغازه دارد با قفل ور می رود. خود او هم از این تردیدها خسته شده است. به خصوص که وقت زیادی از او را به هدر می دهد.

خانم «ج» 20 ساله است و چهره نسبتاً زیبایی هم دارد، اما یکی دو سال است که احساس می کند بینی اش زشت و برآمده است. او ساعات زیادی را جلوی آینه برای چک کردن ظاهر خود می گذراند. مرتب بینی اش را نگاه می کند و اندازه می گیرد.

حس می کند دوستانش به خاطر بینی زشتش او را مسخره یا طرد می کنند. چندین بار به متخصصان جراحی پلاستیک مراجعه کرده است، ولی به دلیل این که وی ظاهر عادی دارد، جراحان از انجام عمل بینی خودداری کرده اند. او در دوره ی نوجوانی مدتی عادت داشت موها و مژه هایش را بکند به طوری که کاملاً این قسمت ها از مو خالی شده بود اما مدتی بعد این عادت خود به خود از سرش افتاد.

همه افرادی که در بالا گفته شدند،  به نوعی وسواس مبتلا هستند. یکی وسواس آلودگی دارد، دیگری از وسواس تردید رنج می برد و بالاخره آخری هم وسواس بدشکلی و کندن موها را دارد.

علاوه بر  این ها، انواع وسواس فهرست بلند بالا و مفصلی دارد، مثل وسواس قرینه بودن، وسواس در انتخاب، وسواس های فکری، وسواس بیماری و … اما همه ی آن ها در چند ویژگی مشترک هستند؛

• تکراری بودن رفتار و افکار بیمار
• مزاحم و ناخواسته بودن آن ها
• احساس اجبار و توانایی نداشتن برای مقاومت در برابر این افکار یا اعمال

با خواندن آن چه تا این جا گفته ایم، ممکن است شما احساس کنید که خود یا یکی از نزدیکان یا عزیزانتان بعضی یا همه این حالت ها یا مشابه آن ها را داشته یا دارید اما آیا شما به بیماری وسواس مبتلا هستید؟

علائم وسواس

بعضی از افراد بدون این که دچار بیماری وسواس باشند، علائم وسواسی دارند؛ مثلاً شب پیش از خواب یکی دو بار در منزل یا شیر گاز را چک می کنند یا زیادی تمیز و مرتبند اما زندگی راحت و عادی دارند و خودشان و اطرافیانشان احساس ناراحتی نمی کنند.

یا خیلی از ما در دوران بچگی مان دوست داشتیم موقع عبور از روی کاشی های کف خیابان حتماً از روی خط فاصل آن ها بگذریم یا یکی در میان رد شویم اما این حالت ها در همان دوران بود و دیگر ادامه پیدا نکرد.

همه ی این موارد جزو علایم وسواسی هستند، اما زمانی می توانیم بگوییم فردی دچار بیماری وسواس شده که اولاً زمان زیادی از کارهای روزمره او به افکار یا اعمال وسواسی اختصاص پیدا کند و دوم این که خود فرد یا اطرافیان از تداوم و شدت این حالت ها احساس ناراحتی و عذاب کنند.

آیا وسواس بیماری شایعی است؟

تقریبا بله. آمار نشان می دهد که از هر 50 نفر یک نفر به حدی دچار وسواس است که به درمان نیاز دارد و می توان وسواس او را در حد بیماری تلقی کرد.

اصولاً  شروع وسواس در دوران نوجوانی و جوانی است،  اما ممکن است بعضی از وسواس ها در سنین کودکی (سنین دبستان و حتی  پایین تر) یا در سنین میانسالی شروع شوند.

اما نکته مهم این جاست که از وقتی وسواس شروع می شود تا زمانی که فرد به پزشک مراجعه می کند، ممکن است سال ها طول بکشد؛ دلیل آن هم این است که بعضی از بیماران از بیان وسواس های خود به دیگران شرم دارند و خجالت می کشند یا افکار و رفتارشان را مسخره و مضحک می دانند و احساس می کنند در میان گذاشتن آن ها با دیگران باعث می شود مورد تمسخر و تحقیر قرار گیرند.

بعضی ها هم اصولاً قبول ندارند که وسواسی اند و با اجبار و خواهش اطرافیان و خانواده به پزشک مراجعه می کنند. بیشتر بیماران مبتلا به وسواس سیر نوسانی دارند یعنی مدتی دچار علائم نوسانی هستند و گاهی حالاتشان خود به خود فروکش می کند.

البته بعضی بیماران فقط یک بار دچار بیماری می شوند و تا آخر عمر دیگر آن را تجربه نمی کنند. معمولاً باید انتظار داشت که علائم بیماری در دوره های بحرانی زندگی و با بروز استرس های مختلف محیطی شعله ور شود. بنابراین باید آمادگی کافی برای مقابله با این بحران ها را داشته باشند.

این نکته را همیشه به خاطر داشته باشید که وسواس دست خود بیمار یا ارادی نیست به همین دلیل اعضای خانواده هم نباید خود را به خاطر بروز وسواس در یکی ار افراد خانواده سرزنش کنند یا تصور کنند که آن ها باعث بروز بیماری شده اند.

وسواس از تربیت نادرست ایجاد نمی شود. والدین وسواسی ممکن است نگران باشند که وسواسشان را به بچه ها منتقل کنند. پدری که دستش را زیاد می شوید ممکن است بچه ای داشته باشد که همه چیز را زیاد چک می کند. شاید این ویژگی بشر باشد که خود را مسئول آن دسته از پدیده های روانی که علت خاص و واضحی ندارد می داند.

ممکن است شما از خود پرسیده باشید اگر دست خودم نیست، پس چرا اینط ور شده ام؟ در حال حاضر بهترین توجیه برای بروز وسواس این است: نوعی زمینه با استعداد سرشتی و ارثی (ژنتیکی) وجود دارد که منجر به بروز تغییراتی در مواد شیمیایی موجود در مغز که با رفتار و افکار انسان در ارتباط هستند، می شود. این زمینه ژنتیکی فرد را مستعد ابتلا به وسواس می کند. وجود این زمینه آسیب پذیری در واکنش با استرس های محیطی باعث می شود بیماری خود را به صورت بارز نشان دهد.

مطالعات جدید ژنتیک و بررسی روی مغز افراد مبتلا به وسواس نشان می دهند که در آن ها عمل کرد برخی مواد که واسطه های شیمیایی نام دارند و باعث انتقال پیام های عصبی مغز می شوند، دچار اختلال و اشکال است.

مهم ترین آن ها هم ماده ای به نام سروتونین است. همان گونه که گفته شد، عوامل محیطی مثل استرس های مختلف و محیط خانوادگی روی این زمینه ژنتیکی عمل می کنند و باعث ظاهر شدن بیماری می شوند.

مهم ترین نشانه های وسواس کدامند؟

• رفتارهای تکراری
• کندی و تأخیر زیاد
• انجام مکرر هر کاری
• اختلال خواب و اشتها
• گوشه گیری و انزوا طلبی
• نگرانی بیش از حد راجع به جزئیات و مسائل بی اهمیت.
• تا دیر وقت بیدار ماندن برای انجام دادن کارهای عقب افتاده.
• زندگی روزمره وظیفه ای عذاب آور و دشوار به نظر می رسد.
• کارهای معمولی زمان بیش از حدی را به خود اختصاص می دهند.
• واکنش های عاطفی و احساسات جزیی نسبت به اتفاقات جزئی.
• پرسش های مکرر که با این که فرد پاسخ مناسب را دریافت می کند، اما باز هم برای اطمینان بیشتر می پرسد.

آیا درمانی برای وسواس وجود دارد؟

خوشبختانه پاسخ این پرسش مثبت است. امروزه درمان های متنوع و مختلفی برای وسواس در دسترس است که باعث بهبود درصد عمده ای از این بیماران می شود. درمان های ضد وسواس عمدتاً به 2 گروه تقسیم می شوند:

درمان های دارویی

وظیفه ی داروهای وسواس، تنظیم همان واسطه های شیمیایی است که تغییرات آن ها در بروز وسواس مؤثر است،  از جمله این دارو ها می توان به کلومیپرامین و فلوکستین اشاره کرد.

نکته مهم در درمان های دارویی وسواس که از زمان شروع مصرف دارو تا زمانی که بیمار در خود احساس بهبودی کند، ممکن است حدود یک تا دو ماه طول بکشد.بنا بر این پیش از این زمان، بیمار نبایستی احساس کند که درمان داروبی بی تاثیر بوده و نسبت به بهبود خود احساس ناامیدی کند.

درمان های غیردارویی

با رفتار درمانی وسواس، بیمار یاد می گیرد که چگونه با مواردی که نسبت به آن ها حساس است یا واهمه دارد روبه رو شود و بدون این که عکس العمل شدیدی مثل وسواس از خود بروز دهد، بتواند با آن ها کنار بیاید، مثلاً فرد بتواند مثل دیگران به همه چیز دست بزند و تماس داشته باشد، بدون این که پس از هر بار تماس مجبور باشد دستش را بارها و بارها بشوید.

معمولاً  ترکیب دارو درمانی و رفتار درمانی نتیجه بسیار بهتری نسبت به هر کدام از این درمان ها دارد. آموزش به بیمار و خانواده و مطالعه و کسب آگاهی درباره این بیماری هم نقش بسیار مهمی دارد.

همان طور که قبلا گفتیم، وسواس بیماری مزمنی است و دوره های پسرفت و عود هم دارد. همان گونه که یک بیمار مبتلا به دیابت یا فشار خون یا بیمار قلبی به درمان مستمر و طولانی نیاز دارد،  بیماران مبتلا به وسواس نیز باید دوره درمان نسبتاً طولانی را به طور کامل طی کنند.

در غیر این صورت با قطع زودرس درمان، مجدداً علائم بیماری باز خواهند گشت. در ضمن توجه داشته باشید که درمان وسواس مثل هر اختلال روانپزشکی دیگری، کاری گروهی است.

روانپزشک (متخصص اعصاب و روان) بیماری را تشخیص می دهد، برنامه درمانی را طراحی، دارو را تجویز و از رفتار درمانی استفاده می کند. روانشناس بالینی نیز در ارزیابی بیمار و درمان های غیر دارویی مثل رفتار درمانی نقش مهمی دارد. گاهی نیاز به یاری گرفتن از یک مددکار اجتماعی برای بررسی و رفع احتمالی مشکلات محیطی بیمار یا روان پرستار برای آموزش به بیمار و خانواده نیز احساس می شود.

آیا وسواس ارتباطی با بیماری های شدیدتر روانپزشکی مثل اسکیزوفرنیا دارد؟

خوشبختانه بخش اعظم علائم وسواس در همان حد باقی می‌ مانند و به هیچ بیماری دیگری تبدیل نمی شوند. بیماری اسکیزوفرنیا نیز اساساً با وسواس متفاوت است. گر چه گاهی در شروع این بیماری، علائم وسواس مقدمه ظهور بیماری اصلی است.